بررسی فقهی معاملات فارکس
اثبات توقف غیرکارشناسی معاملات آتی سکه با گذر زمان
رییس اسبق سازمان بورس در خصوص توقف معاملات آتی سکه گفت: رویکردی ایجاد شده بود که قراردادهای آتی سکه به بازار نقدی سکه جهت داده و بازار نقدی برای نوسان به آن نگاه می‌کند و این نوسانات بر بازار ارز نیز تاثیرگذار است. در حالی که با گذشت زمان مشخص شد این طور نیست و الان که این قراردادها را نداریم، بازار نقدی سکه و ارز همچنان راه خود را می‌روند. علی صالح‌آبادی در ششمین دوره بورس کمپ که به صورت وبینار آموزشی برگزار شد، در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا قراردادهای آتی سکه در بورس کالا اشکال شرعی دارند، تصریح کرد: این طور نیست و اشکال شرعی وجود ندارد. مرحوم حجت‌الاسلام سیدعباس موسویان و اعضای کمیته فقهی نقش مهمی در طراحی و معرفی این ابزار به بازار داشتند.
به گزارش پایگاه خبری بازارسرمایه (سنا) و به نقل از اگزیم‌نیوز، وی با تشریح جایگاه کمیته فقهی در بازار سرمایه، گفت: در ساختار سازمان بورس، کمیته فقهی به عنوان یکی از کمیته‌های هیات‌مدیره بوده و براساس یکی از مصوبات، هیچ طرحی تا قبل از بررسی و تایید در شورای فقهی، امکان بررسی در هیات‌مدیره را ندارد. این استاد دانشگاه به مقایسه تفاوت این کمیته با کمیته فقهی بانک مرکزی پرداخت و اظهار داشت: به دلیل تصویب قانون مرتبط با ساختار بانک مرکزی، مصوب شد که کمیته فقهی این بانک از نظرات شورای نگهبان تبعیت کند اما قانونی در این خصوص برای سازمان بورس نوشته نشده است. با این حال از آنجا که این دو کمیته متناظر با هم هستند، مبنای تصمیمات کمیته فقهی بورس نیز تابع نظرات شورای نگهبان است. رییس اسبق سازمان بورس ادامه داد: ممکن است فقیهی نظر دیگری درباره معاملات در بورس داشته باشد اما مبنای عمل برای مقامات اجرایی در این سازمان، نظرات کمیته فقهی بوده و این نظرات فصل‌الخطاب است. البته این کمیته در صورتی که نیاز به استفتا از نظرات فقها داشته باشد، خود اقدام به این عمل خواهد کرد ولی برای مسوولان اجرایی بورس، نظر این کمیته اهمیت دارد. رییس اسبق سازمان بورس خاطرنشان کرد که اعضای کمیته فقهی بورس، نه‌تنها ابزارهای موجود در سایر کشورها را بعد از بررسی، تایید، اصلاح یا رد می‌کنند بلکه خود نیز اقدام به طراحی و تعریف ابزارهای جدید مالی می‌کنند. وی یادآور شد که اعضای کمیته فقهی بورس توسط هیات‌مدیره سازمان بورس و برای یک دوره سه ساله انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد این افراد بلامانع است. صالح‌آبادی درباره اینکه چرا اعضای کمیته فقهی بورس، از بین مراجع تقلید انتخاب نشده‌اند، اظهار داشت: اعضای کمیته فقهی مرجع تقلید نیستند ولی افراد صاحب نظر و به اصطلاح مجتهد متجزی هستند و در حوزه معاملات نظر دارند.
فعالیت در بورس قمار و ربا نیست
صالح‌آبادی در پاسخ به سوالی درباره اینکه آیا فعالیت در بورس و خرید و فروش سهام قمار و ربا نیست، اظهار داشت: خیر. بورس در حقیقت خرید و فروش اوراق بهادار است ولی قمار بر مبنای برد و باخت بوده و قمار نیز فعالیتی است که هیچ مبنای اقتصادی و فعالیت تولیدی در پس آن قرار نداشته باشد. عضو کمیته فقهی بانک مرکزی خاطرنشان کرد: همان گونه که افراد خانه یا ماشین خریداری کرده و بعد از مدتی آن را با سود یا ضرر می‌فروشند ، در بورس نیز افراد اوراق بهاداری را خریداری کرده و بعد از مدتی آن را می‌فروشند. فعالیت در بورس قمار و ربا نیست و مشکلی از نظر شرعی ندارد. وی همچنین درباره نوسانگیری روزانه در بازار سرمایه خاطرنشان کرد: در صورتی که برای خرید و فروش روزانه سهام از اطلاعات نهانی استفاده نکنیم یا این موضوع باعث ایجاد شائبه نشود، تبانی انجام نشود و این خرید و فروش براساس تحلیل‌های تکنیکال یا بنیادین باشد، اشکالی ندارد. در غیر این صورت اشکال دارد.
فتوایی درباره فعالیت غیرشرعی بانکها نداریم
رییس اسبق سازمان بورس درباره اینکه آیا خرید بررسی فقهی معاملات فارکس و فروش سهام بانکها با توجه به شبهاتی که برخی از فقها درباره سود ربوی آنها دارند، درست است یا نه، گفت: اگر شرکتی فعالیت غیرشرعی داشته باشد، خرید و فروش سهام آن هم اشکال دارد. درباره فعالیت بانکها برخی از فقها شبهه دارند ولی فتوایی نداریم که بگوید فعالیت بانکها غیرشرعی است. پس خرید و فروش سهام آنها هم مشکلی ندارد. صالح‌آبادی ادامه داد: فرض بر این است که در حال حاضر فعالیت بانکها در چارچوب قوانین شرعی است بنابراین خرید و فروش سهام آنها نیز اشکالی ندارد. بانک‌های کشور در حال حاضر تابع قوانین و مقررات بانک مرکزی هستند و حکم به حلیت دارند.
رییس اسبق سازمان بورس همچنین در پاسخ به سوال دیگری تصریح کرد: معاملات اهرمی در صورتی که در چارچوب دستورالعمل‌های اعلام‌شده از سوی سازمان بورس باشد، اشکال شرعی ندارد. وی درباره اینکه برخی از بورس‌های غربی اعلام می‌کنند که ابزارهای آنها در چارچوب اسلامی است، گفت: در کشورهای غربی هم بعضی از ابزارها به شکل OTC فعالیت می‌کنند و بعضی‌ها هم ممکن است در بازارهای مالی باشند. این بورس‌ها معمولا مشاوران شرعی دارند و با این مشاوران درباره ابزارهای خود مشورت می‌کنند. صالح‌آبادی ادامه داد: البته این بورس‌ها از نظرات شرعی یکی از مفتی‌ها استفاده می‌کنند ولی شورا یا رای‌گیری در آنجا وجود ندارد. این موضوع نیز برای جذب سرمایه مسلمانان در کشورهای اسلامی است. این استاد دانشگاه درباره اشکال شرعی استفاده از روبات‌ها در معاملات خاطرنشان کرد: هر کسی می‌تواند متناسب با علاقه یا آمادگی فنی خود انتخاب کند که چگونه می‌خواهد در بازار سرمایه وارد شود اما تصور نمی‌کنم که استفاده از روبات‌ها باعث ضایع شدن حق دیگران شود. هر چند اعتقاد دارم باید ابزارهای مختلف در اختیار همه افراد باشد. وی در خصوص شبهه‌ای که درباره استفاده از عدم تقارن اطلاعاتی وجود دارد و ممکن است منجر به غرر در معاملات بورس شود، تصریح کرد: بازار بورس ایران هیچ زمانی از نظر سیستم اطلاعاتی، در سطح بالای کارایی قرار نداشته و نمی‌توانیم بگوییم معاملات غرری است. همین که حداقل اطلاعات در اختیار همه قرار دارد، نمی‌توانیم به راحتی آن را غرری بدانیم.
فارکس غیرشرعی است
عضو کمیته فقهی بانک مرکزی درباره اشکال شرعی فعالیت در فارکس و همچنین خرید و فروش بیت‌کوین و رمزارزها اظهار داشت: در زمانی که در سازمان بورس حضور داشتم، کمیته فقهی فعالیت در فارکس را بررسی و آن را غیرشرعی اعلام کرد. وی درباره رمزارزها نیز گفت: اعضای کمیته فقهی بانک مرکزی هنوز در حال بررسی رمزارزها و بیت‌کوین هستند و به فتوای خاصی نرسیده‌اند.
انتظار سپرده‌گذاران بانکی برای دریافت سود به میزان تورم
رییس اسبق سازمان بورس در خصوص سود بالای تسهیلات و اشکال آن از نظر شرعی گفت: سپره‌گذاران در حقیقت بانک را به عنوان وکیل خود در سرمایه‌گذاری انتخاب می‌کنند و انتظار دارند معادل تورم برای آنها سود حاصل کند. بانک هم انتظار دارد کسی که تسهیلات می‌گیرد، معادل تورم به علاوه هزینه کارمزد سود پرداخت کند. وی در پایان گفت: باید مقایسه کنیم و ببینیم بازده سرمایه کسی که چند سال قبل تسهیلات دریافت کرده و با آن مسکن، خودرو یا هر کالای دیگری را خریداری کرده بیشتر بوده یا کسی که در بانک سپرده‌گذاری کرده است؟ اساسا نباید افراد به دلیل سپرده‌گذاری در سیستم بانکی مجازات شوند.
بررسی فقهی معاملات فارکس
بازار فارکس بازاری است که در آن ارزهای مختلف (ریال ،دلار، یورو، پوند،ین،دینار و. ) معامله می شوند. در این بازار یک ارز را توسط ارز دیگری معامله می کنند و کسی که قصد معامله دارد اگر احساس کند که ارزش ارزی در حال افزایش است آن ارز را خریداری می کند و هنگامیکه ارزش آن افزایش یافت به فروش آن می پردازد. و یا ارز گران را فروخته و پس از ارزان شدن مجدداً خریداری می کند و از این راه سود می برد.
چنین معامله ای از قدیم الایام در بین مردم مرسوم بوده که افراد صاحب سرمایه یا خود به چنین معامله ای اقدام می کردند و یا شخص دیگری را به عنوان وکیل یا عامل خود قرار می دادند و از او می خواستند در بررسی فقهی معاملات فارکس مقابل حق العمل معین (اجرت) یا مجاناً چنین معامله ای را برای آنان انجام دهند و سود و زیان از آن صاحب سرمایه است.
چنین معامله از نظر شرعی هیچ اشکالی ندارد زیرا تمام شرایط معامله را دارد و در ضمن آن هم هیچ شرطی که مخالف شرع باشد نشده است. بنا براین شرعاً جایز است.
اما آنچه امروزه به عنوان "بازار فارکس "در اینترنت مطرح است دارای اشکالاتی است که موجب حرمت و عدم جواز این نوع معاملات شده است. بعضی از این اشکالات عبارتند از:
1.بسیاری از کسانی که خود را در محیط اینترنت به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می کنند و پایگاه یا وبلاگی به این نام برای خود ایجاد کرده اند دارای هویت مشخصی نیستند و هدف آنها از این کار صرفاً کلاه برداری است و با این شیوه به تطمیع مردم پرداخته و سرمایه آنان را غارت کرده و چون محل معلومی ندارند، مال باخته هیچ راهی برای استیفاء حق خود نخواهد داشت و همه سرمایه خود را از دست خواهد داد.
- بخش دیگری از کسانی که خود را در محیط اینترنت به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می کنند اگر چه دارای هویت مشخصی هم باشند و در پایگاه اینترنتی معاملات سفارش شده توسط صاحب سرمایه را روز به روز در صفحه مخصوص او نمایش می دهند و او نیز به گمان این که این گزارش واقعی است به آنان اطمینان می کند اما در حقیقت این یک نمایش صوری بیش نبوده و واقعیت ندارد زیرا آنان اموال سرمایه گزار را جای دیگری مثل قاچاق و. سرمایه گذاری کرده اند. این قسم از معاملات فارکس قطعا شرعی نیست زیرا جدای از اشکالات دیگر به شرط سرمایه گذار که صاحب مال است و شرط کرده که سرمایه اش در خرید و فروش ارز به کار گرفته شود عمل نشده است.
- بخش دیگری از کسانی که خود را در محیط اینترنت به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می کنند اگر چه دارای هویت مشخصی هم باشند و حقیقتاً هم معامله ارز انجام می دهند اما در ضمن قرار داد خود با صاحبان سرمایه شرط هایی مطرح می کنند که آن شرط ها خلاف شرع است (مثل اینکه شرط می کنند در زمانهایی که معامله ای در کار نیست این سرمایه را به صورت ربوی به بانک یا مؤسسه ای قرض داده و سود دریافت کنند) و موجب بطلان قرار داد می شود زیرا در ضمن آن شرط حرام شده است. بنا براین کار کردن با چنین بازاری نیز حرام است.
بنا بر این معاملات فارکسی که امروزه از طریق اینترنت انجام گیرد اگر تمام شرایط معامله در آن رعایت شود یعنی هم هویت کارگزار احراز شود و هم اطمینان حاصل شود که کارگزار مطابق خواست صاحب سرمایه معاملات را مترتب می‌کند و از جهت قوانین کشوری نیز مقررات ورود و خروج سرمایه رعایت شود و قراردادهای جانبی نیز مشروع باشد، شرعاً جایز است.
لازم به تذکر است که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز دارای معاملات بازار فارکس است و از آنجایی که ضوابط شرعی در آنها رعایت می شود اشکالی ندارد و می توان در آن شرکت کرد.[1]
ضمائم:
پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سؤال، چنین است: [2]
حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
صحت معاملات در بازار فارکس متوقف بر رعایت ضوابط شرعی و قانونی است.[3]
حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
حضرت آیت الله اجازه ورود در چنین معاملاتى را نمی‌دهند.
حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
از آنجایی که معامله در بازار مذکور صوری است و لذا معاملات واقعه در آن صحیح نمی‌باشد.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
با توجّه به اینکه فارکس شرایط شرعیّه معاملات را ندارد جایز نیست.
حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):
بازار فارکس و معاملات آن صورت شرعی ندارد.
[1]. گفتکوی تلفنی با حجةالاسلام دکترسید عباس موسویان کارشناس بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
[2]. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.
[3]. بنا به گفته برخی کارشناسان، کارگزاران بازار فارکس دو دسته اند: دسته اول که اکثر مدعیان کارگزاری از این دسته اند، صرفا یک صفحه مجازی در فضای اینترنت تشکیل داده اند و حضور واقعی در بازار ارز ندارند، این گروه پول مشتریان را دریافت و برای اهداف و برنامه های خود استفاده می کنند و فقط یک صفحه اینترنتی برای مشتری اختصاص می دهند که مشتری در آن مشغول معاملات به ظاهر ارزی می شود، بنابراین معاملات انجام شده غیر واقعی و باطل است و موجب ملکیت درآمد حاصله نمی شود. دسته دوم کارگزاران واقعی هستند که حضور واقعی در بازار ارز دارند و با پول مشتری اقدام به خرید و فروش ارز می کنند، که با رعایت ضوابط شرعی و قانونی، فی نفسه اشکال ندارد ولی باید به نکات زیر توجه شود:
1) معاملات باید به صورت واقعی و خرید و فروش ارز باشد، بنابراین اگر کسب درامد براساس پیش بینی نوسانات قیمت ارز باشد مشروع نیست.
2) معاملات اهرمی، که با اعتبار گرفتن از کارگزار انجام می شود، اگر ماهیت قرض همراه با سود داشته باشد، ربا و حرام است.
وجود کلاهبرداری در معاملات «فارکس» آن را غیرشرعی می‌کند
عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه گفت: وجود کلاهبرداری‌های بسیار و معاملات صوری در فارکس که به صورت اینترنتی انجام می‌شود، این معاملات را از لحاظ شرعی فاسد می‌کند.
به گزارش خبرگزاری فارس، نشست علمی «بررسی فقهی معاملات فارکس» به همت معاونت پژوهش و همکاری گروه فقه اقتصادی مدرسه عالی فقه تخصصی مجتمع آموزش عالی فقه در مسجد این مجتمع برگزار شد.
حجت‌الاسلام مجید رضایی دوانی، استاد اقتصاد دانشگاه مفید قم در این نشست با اشاره به حدوث احکام مبتلابه در هر برهه‌ای از تاریخ، اظهار کرد: علمای اسلام، همواره در معرض سؤالات نو و فراگیر جهانی هستند که باید به آنها با توجه به مبانی محکم دینی پاسخگوی این شبهات باشند.
وی افزود: بازار معاملات فارکس، بر خلاف بازارهای دیگر ۲۴ بررسی فقهی معاملات فارکس ساعته بوده و در همه ساعات شبانه روز فعال است، چرا که این بازار از طریق اینترنت انجام می‌گیرد و از آن جایی که احساس می‌شود که می‌توان به راحتی می‌توان در این بازار حضور پیدا کرد، بسیاری در آن ورود پیدا می‌کنند.
این کارشناس اقتصادی، با اشاره به ریسک بالای معاملات فارکس، بیان کرد: فارکس، یکی بررسی فقهی معاملات فارکس از پر ریسک‌ترین بازارهای سرمایه در جهان است و آشنایی و معامله در این بازار به هیچ عنوان به افراد عادی توصیه نمی‌شود.
حجت‌الاسلام رضایی درگیر نبودن کل سرمایه شخص، نقد شوندگی بالا و دسترسی آسان به اطلاعات، صرفه‌جویی در زمان و هزینه و مدیریت ریسک را از عوامل فریبنده برای ورود به بازار تبادل ارز دانست و یادآور نمود: متأسفانه، افراد بی‌تجربه‌ای که به این بازار ورود پیدا می‌کنند، همه سرمایه خود را در این بازار هزینه می‌کنند که در نهایت با ورشکستگی مالی آنها همراه می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: بازار اولیه، معاملات نقد، معامله سلف، قرارداد تاخت، معاملات مارچینی، معاملات ثانویه بازار فارکس، خرید و فروس اختیارات، قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش از انواع معاملات در فارکس به شمار می‌رود.
این پژوهشگر جامعةالمصطفی(ص) با اشاره به حکم شرعی معاملات فارکس، ابراز داشت: معاملات نقد با فعالیت سالم اقتصادی از لحاظ شرعی اشکالی ندارد. اما معاملات غیرنقدی آتی در بازار طلا در بازار ایران در حال انجام است و در بازارهای دیگر غیرنقدی اینترنتی، نیز کمیته فقهی بازار بورس در حال بررسی حکم شرعی این بازارها هستند.
وی اضافه کرد: تازه‌واردها به بازارهای تبادل ارز باید بدانند که فارکس یک بازی برد- باخت، وجود رقیبان بزرگ بررسی فقهی معاملات فارکس و بی‌رحم، سوء استفاده از بی‌تجربگی تازه واردها، ورشکستگی ناشی از اعتماد به خبرهای عمومی و ورشکستگی ناشی از ورود قمارگونه به بازارهای فارکس از خطرات ورود به این بازار به شمار می‌رود.
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام غلامعلی معصومینیا، عضو شورای علمی پژوهشکده نظام‌های اسلامی با اشاره به ابزارهای معاملات بورس گفت: برخی از فعالانی که در بازار بورس فعالیت می‌کنند و از خود سرمایه‌ای ندارند، سرمایه مردم را جمع‌آوری می‌کنند تا با آنها سرمایه‌گذاری نمایند تا پس از عودت قسمتی از سود به سهام‌داران، سود خود از بورس را وصول نمایند.
این پژوهشگر حوزه علمیه اظهار کرد: برخی از فعالان بورس در پی جذب سود با فعالیت‌های سالم اقتصادی هستند و برخی نیز در پی خرید و فروش اوراق سهام هستند تا بدون هیچ فعالیتی سود سرشاری را به دست آورند.
وی معاملات فارکس را نوعی از معاملات بورس دانست و بررسی فقهی معاملات فارکس اضافه کرد: FOREX
مخفف foreign exchange market و به معنای بازار مبادله ارز است. بازار ارز (یا فارکس)، هنگامی به وجود می‌آید که دو ارز به صورت پایاپای با یکدیگر مورد معامله قرار گیرند.
این کارشناس اقتصادی، با اشاره به حجم معاملات فارکس، اذعان کرد: بازار فارکس با رشد شگفت‌انگیز ۵۷ درصدی در حجم مبادلات طی سه سال گذشته تبدیل به پرحجم‌ترین بازار مالی جهان شده است به طوری که حجم معاملات روزانه بازار فارکس در برخی روزها به ۱۹۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.
حجت‌الاسلام معصومینیا تأکید کرد: براساس ارزیابی سه سالانه بانک پرداخت‌های بین‌المللی، معاملات روزانه ارز شامل، ۶۰۰ میلیارد دلار معاملات spot، حدود ۱۳۰۰ میلیارد دلار معاملات مشتقه، ۲۰۰ میلیارد دلار معاملات سلف، ۱۰۰۰ میلیارد دلار معاملات معاوضات فارکس و ۱۰۰ میلیارد دلار معاملات اختیارات است.
وی عنوان کرد: حرفه‌ای‌های فارکس، بازار مصنوعی برای تجربه نمودن افراد عادی پدید می‌آورند و افراد با سود کمی که با رضایت این افراد سودجو می‌بردند، علاقه‌مند می‌شوند که در بازار واقعی شرکت کنند، اما با ورود به بازار واقعی فارکس، ضرر هنگفتی را متحمل می‌شوند.
معصومینیا در پایان تأکید نمود: وجود کلاهبرداری‌های بسیار و معاملات صوری در فارکس که به صورت اینترنتی انجام می‌شود، این معاملات را از لحاظ شرعی فاسد می‌کند.
